میراثبان نفائس خطی حرم رضوی | یادی از مرحوم میرزا مهدی ولایی، فهرست‌نگار کتابخانه حرم

به گزارش شهرآرانیوز، میرزا مهدی، پنج سال بیشتر نداشت که نام آخوند خراسانی را از زبان پدر و مادرش می‌شنید. پدرش شیخ یوسف شفتی از شاگردان شناخته شده آخوند بود و سال‌ها در نجف در محضر او زانوی ادب زده بود. میرزا مهدی شب و روز خود را با کتاب و دست نوشته‌های علمی‌ می‌گذراند و همین حضور در بستر علم و علما باعث شد تا علاقه به علم اندوزی در دلش بیفتد. دروس مقدماتی را نزد پدر خواند و بعد هم به محضر شیخ مرتضی طالقانی رفت.

هوش و ذکاوت میرزا مهدی آن چنان بود که همه استادانش تأکید داشتند که او درس را ادامه دهد. او با قوتی هرچه تمام‌تر سطوح را به اتمام رساند و در دروس خارج نجف حضور پیدا کرد. دروس آقا ضیاء عراقی و میرزای نائینی آوازه زیادی بین طلاب داشت. میرزا مهدی همه روزه در درس‌های آن‌ها شرکت می‌کرد و در همان سال‌های نخست جوانی توانست به درجه اجتهاد برسد.

اما اوضاع عراق آشفته شده بود. حکومت عراق به ایرانیانی که در آنجا زندگی می‌کردند فشار آورد که یا تبعه عراق شوند یا از این کشور بروند. میرزا مهدی که حالا شهرت «ولایی» را برای خود انتخاب کرده بود تصمیم گرفت که به سرزمین آباء و اجدادی اش برگردد. او در سال ۱۳۱۴ خورشیدی یعنی سالی که وقایع مسجد گوهرشاد به وقوع پیوست، از نجف اشرف به سمت ایران حرکت کرد.

ابتدا وارد کرمانشاه و سپس همدان و تهران و سرانجام وارد مشهد مقدس شد و در این شهر رحل اقامت افکند. پس از مهاجرت به مشهد میرزا مهدی در مدرسه فاضلیه جعفریه حجره‌ای گرفت. در آن زمان فتح ا... پاکروان، نایب التولیه وقت دستور داد که امتحانی بین روحانیون حوزه علمیه برگزار شود تا به آن‌ها گواهی مدرسی حوزه علمیه، معادل دیپلم ادبی، داده شود، ولایی نیز در این امتحان شرکت کرد.

نایب التولیه پس از برگزاری امتحان، روحانیونی را که دارای خط خوش و سلیقه و سواد بودند به استانداری یا آستان قدس رضوی معرفی کرد. مرحوم ولایی با توجه به تحصیلات حوزه علمیه و روحیه مذهبی و علاقه به خدمت در دستگاه امام هشتم (ع) درخواست کرد تا به کتابخانه آستان قدس معرفی شود و بعد از مدتی، به عبدالعلی اوکتایی ریاست وقت کتابخانه جهت کار معرفی شد.

سال ۱۳۱۶ خورشیدی بود که میرزا مهدی رسما کارش را در کتابخانه آستان قدس شروع کرد و پس از ورود به کتابخانه در ابتدا به نظم دادن و مرتب کردن کتب کتابخانه و ثبت اسناد آستان قدس رضوی پرداخت. در سال ۱۳۱۷ فهرست نویسی نسخ خطی کتابخانه را آغاز کرد. نخستین کتابخانه‌ای که در ایران موفق به انتشار فهرست کتب خطی خود شد، کتابخانه آستان قدس رضوی بود. نهضت فهرست نویسی کتب خطی که با میرعماد فهرستی و خالصی زاده در سه جلد اول آغاز شده بود، بسیار جدی و علمی از سوی استاد ولایی در جلد‌های ۴ و ۵ و ۶ ادامه یافت.

مرحوم ولایی، جلد چهارم فهرست را در اسفند ۱۳۲۵ با موضوعات حکمت، کلام، فلسفه، منطق و تفسیر، جلد پنجم را در ۲۱ آذر ۱۳۲۹ با موضوع فقه و اخبار و جلد ششم را در اسفند ۱۳۴۴ با عناوین اصول فقه، تجوید و قرائت، ادعیه و مزارات، اخلاق، رجال و انساب و درایه نوشت.

یازدهمین جلد فهرست نسخ خطی در سال ۱۳۶۴ با موضوع «حکمت، کلام، عرفان، عقاید، منطق و تفسیر» و هجدهمین جلد آن در سال ۱۳۸۰ با موضوع «ریاضیات» نیز به سعی و کوشش مهدی ولایی منتشر شد. فیش‌های یک جلد دیگر از این فهرست‌ها نیز با موضوع «کیمیا» از سوی استاد آماده شده بود که اجل به او مهلت نداد تا به انتشار آن بپردازد.

ذکاوت و دقت نظر و استعداد ذاتی و تلاش مستمر و علاقه و جدیت در کار باعث شد تا او به مرور زمان به یکی از کارشناسان مبرز و برجسته در زمینه فهرست نویسی تبدیل شود، به طوری که بعد از بازنشستگی از طرف مسئولان کتابخانه دوباره دعوت به همکاری و تا آخر عمر به امر فهرست کردن کتب خطی و شناسایی آن‌ها مشغول شد و با کتابخانه همکاری کرد.

میزا مهدی ولایی اولین کسی بود که بخش مطبوعات آستان قدس را راه انداخت. میرزا خود ماجرا را این گونه نقل می‌کند که «پس از آنکه کتابخانه از عمارت بالای کفشداری هندی‌ها (تالار آینه فعلی) منتقل شد. یک روز به زیرزمین کتابخانه رفتم و مشاهده کردم مقادیر زیادی از مجلات و روزنامه‌ای ادواری و یومیه به شکل نامطلوب روی هم ریخته شده و در حال تلف شدن است. از آنجا که این اقلام از بودجه موقوفاتی خریداری شده بود و دارای مالیت و ارزش مادی و معنوی بود، برخود لازم دانستم به این ذخایر فرهنگی ساماندهی بدهم؛ لذا از عبدالعلی اوکتایی خواستم با این امر موافقت نماید که پس از حصول، موافقت اقدامات لازم را شروع کردم.»

احاطه علمی میرزا مهدی ولایی در ترجمه احوال و تاریخ نگاشته‌های ایران و اسلام، شگفت انگیز بود. در میان دست نوشته‌های او اطلاعات بسیاری درباره زندگی نامه اندیشمندان معاصر و افراد صاحب منصب دیده می‌شود. حتی برای آشنایی با برخی رجال دوره معاصر نامه‌هایی به برخی مؤلفان نوشته و درخواست کرده تا یادداشتی درباره زندگی نامه خود بنویسند.

مرحوم محمدحسن نوری نیا، ریاست اسبق بخش نسخ خطی کتابخانه آستان قدس در خاطراتش می‌گفت: «در آخرین ساعات زندگی بر بالینش حاضـر بـودم. گفت: این مجموعه کهن سال و نفیس بعد از چشم بیدار امام زمان (عج) با چشمان بیدار شما حفظ خواهد شد.»
این آخرین سفارش ماندگار او، نشانگر دغدغه‌های استاد درباره اموال حضرت رضا (ع) است.

در ادامه حتما بخوانید درباره «مصحف رضوی»، گنجی که قدمتش به قرن نخست می‌رسد